Als religiewetenschapper en theoloog raakte Smeets geïnteresseerd in het anti-immigratie ‘discours’ van uiterst rechts: welk verhaal er wordt verteld als het gaat over immigratie. ‘Het viel me op dat het in de uiterst rechtse retoriek vaak over religie gaat,’ zegt Smeets. ‘Niet alleen onder politici, maar ook bijvoorbeeld onder jongeren op social media.’ Om inzicht te krijgen in dat discours analyseerde de onderzoeker onder meer 4 maanden lang video’s op socialmediaplatform TikTok.
De afgelopen jaren en decennia hebben veel mensen in West-Europa het gevoel langzaam de grip op hun leven te verliezen, volgens Smeets. ‘Ze voelen zich onzeker, bijvoorbeeld door de oorlog in Oekraïne, klimaatverandering of hogere gasprijzen, maar ook in hun werk door de snelle opkomst van technologie of door goedkope arbeidsmigranten. Radicaal rechtse partijen bieden schijnbaar simpele oplossingen die ogenschijnlijk vooral het individu vooruit helpen: genoeg geld, een warm huis en het belang van het eigen land voorop, met minder immigranten.’
Nazi-symboliek op TikTok
In 2023 dompelde Smeets zich onder in het TikTok-algoritme rondom anti-immigratie. ‘TikTok kwam in die tijd heel sterk op onder jongeren en liet goed zien wat er leeft in de samenleving.’ Ze stuitte op video’s met duizenden likes waarin allerlei plaatjes snel achter elkaar getoond werden, met als boodschap: moslims horen niet in het beschaafde, christelijke Europa. Kijk uit voor de islamisering van Europa.’
Er waren ook radicalere video’s, waarin afbeeldingen voorkwamen van bijvoorbeeld veldslagen, fascistische politici en nazi-symboliek. Smeets: ‘Het bleek dat je heel snel terechtkomt bij video’s waarin Hitlerspeeches op de achtergrond te horen zijn. TikTok modereert in principe de content en dit soort dingen mogen volgens de richtlijnen van het bedrijf niet, maar ze komen er toch doorheen.’
‘Joods-christelijke’ traditie
De centrale rol van religie in het anti-immigratiedebat is al sinds de jaren negentig zichtbaar bij diverse politici, zo blijkt uit Smeets’ literatuuronderzoek. ‘Pim Fortuyn zette bijvoorbeeld de islam af tegen wat hij de ‘joods-christelijke’ humanistische cultuur van het westen noemde: een cultuur die nationalistisch is, liberaal en die seksuele vrijheid omarmt. Geert Wilders heeft een soortgelijk verhaal. Daarmee creëer je als het ware een religieuze contra-identiteit: een christelijke identiteit, niet omdat je zelf naar de kerk gaat, maar vooral om jezelf te positioneren tegen de islam.’
Moslims worden snel tot zondebok gemaakt, ziet Smeets. ‘Ze dragen door middel van kleding en moskeeën een wij-gevoel uit. De islamitische identiteit is steeds zichtbaarder geworden, terwijl de christelijke identiteit minder zichtbaar werd, omdat steeds minder mensen naar de kerk gaan en christelijke waarden uitdragen.’
Een TikTok-filmpje lijkt misschien onschuldig, maar kan volgens de onderzoeker verstrekkende gevolgen hebben. ‘Zeker als zo’n video wordt opgepikt door de officiële kanalen van populistische politici die willen meeliften op wat blijkbaar ergens in de samenleving gedeeld wordt, om zodoende kiezers te winnen.’ Het wij-zij-denken sijpelt steeds verder door in de samenleving, zegt Smeets. ‘Dat leidt tot polarisering, terwijl we juist moeten nadenken over hoe we samen verder kunnen komen om problemen op te lossen. Kijk bijvoorbeeld naar Oekraïne: als we allemaal alleen met ons eigen land bezig zijn, offeren we anderen op. Maar daarmee is het probleem niet opgelost: je kunt zelf de volgende zijn. Dus het is in ieders belang dat we ook aan anderen denken.’
